Đền thờ danh nhân Nguyễn Cao (Bắc Ninh) – Di tích lịch sử, văn hóa đươc xếp hạng Quốc gia

Đền thờ Danh nhân Nguyễn Cao tại phường Cách Bi, thị xã Quế Võ, tỉnh Bắc Ninh được xếp hạng cấp Quốc gia theo Quyết định số 3211-QĐ/BT, ngày 12/12/1994. Đền thờ được xây dựng trên khu đất diện tích khoảng 4,95ha được đầu tư xây mới nhằm tưởng nhớ, tôn vinh công lao của Danh nhân Nguyễn Cao và cũng là nơi giáo dục về lịch sử, truyền thống yêu nước cho thế hệ trẻ.

Bắc Ninh – Kinh Bắc là vùng đất địa linh nhân kiệt, nơi xuất hiện nhiều người hiền tài, cứu dân giúp nước trong suốt chiều dài lịch sử. Giai đoạn cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, Nguyễn Cao nổi lên trong số những danh nhân lịch sử – văn hoá tiêu biểu. Hậu thế ghi nhận công lao của bậc tiền nhân nên đã lập đền để phụng thờ, tượng niệm và cũng là để giáo dục truyền thống yêu quê hương, đất nước.

Đền thờ Nguyễn Cao là nơi tôn thờ tưởng niệm, nhà khoa bảng, nhà yêu nước trong phong trào Cần Vương chống thực dân Pháp những năm cuối thế kỷ XIX. Nguyễn Cao tên thật là Nguyễn Thế Cao, còn gọi là “Quan Tán Cách Bi”, sinh năm Đinh Dậu (1837) tại làng Cách Bi, xã Cách Bi, huyện Quế Võ, tỉnh Hà Bắc.

Dòng họ Nguyễn Thế vốn gốc ở Thanh Hóa và nối đời làm quan dưới triều nhà Lê, với những vị văn võ toàn tài. Đến Nguyễn Cao là đời thứ 4 của chi họ Nguyễn Thế xã Cách Bi. Gia đình Nguyễn Cao cũng nối đời làm quan cho nhà Nguyễn. Ông nội làm quan Huấn đạo. Thân phụ là Nguyễn Thế Hanh (1810 – 1840), 22 tuổi đỗ Cử nhân khoa Tân Mão, làm tri huyện ở các huyện Thạch An, Tiên Minh, Thủy Đường. Thân mẫu là Nguyễn Thị Điềm, thuộc dòng họ Nguyễn Đức làng Quế Ổ (xã Chi Lăng, thị xã Quế Võ). Xuất thân từ một dòng họ và gia đình như thế, Nguyễn Cao đã tiếp thu, phát huy được truyền thống hiếu học, ý chí tự lập tự cường, tinh thần, khí tiết của bậc quân tử.

Thời niên thiếu, do sớm mồ côi cha mẹ nên Nguyễn Cao được bà ngoại và các ông chú nuôi dạy. Sau đó, ông được sự dạy bảo trực tiếp của hai vị thầy học lớn lúc bấy giờ là Phó bảng Nguyễn Phẩm và Hoàng giáp Phạm Văn Nghị. Hai thầy đã truyền thụ cho Nguyễn Cao không chỉ kiến thức nho học mà còn bồi dưỡng tinh thần yêu nước thương dân, kiên trung bất khuất. Năm 31 tuổi, Nguyễn Thế Cao thi đậu giải Nguyên, khoa thi Hương năm Đinh Mão (1867) tại trường thi Hà Nội. Bạn bè và mọi người gọi ông với niềm kính phục “Thủ khoa Cao”. Sau khi thi đỗ, Nguyễn Cao không ra làm quan ngay mà xin về quê mở trường dạy học, đào tạo nhân tài cho quê hương đất nước.

Với tấm lòng yêu nước thiết tha và căm thù giặc sâu sắc, Nguyễn Cao đã đứng lên tập hợp dân chúng kéo về vùng ven Hà Nội chống Pháp. Sau đó, năm 1886, Nguyễn Cao về hoạt động ở vùng Mỹ Đức, Ứng Hòa (Hà Tây). Ngày 27/3/1887, giặc Pháp bắt được ông tại làng Kim Giang. Chúng đã tìm đủ mọi cách dụ dỗ nhưng ông đều cự tuyệt. Nguyễn Cao đã rạch bụng tuẫn tiết, giặc lại cho chạy chữa, nhưng ông lại cắn lưỡi nhổ máu vào mặt chúng mà chửi mắng. Do không khuất phục được ông, giặc Pháp đã chém đầu ông tại Vườn Dừa (Bắc Hồ, Hoàn Kiếm – Hà Nội) ngày 14/4/1887, bêu đầu ở các phố để lung lạc ý chí của dân chúng. Ngay sau khi Nguyễn Cao mất, dân làng Cách Bi lập đền thờ phụng để tôn vinh, tưởng niệm danh nhân của quê hương – nhà khoa bảng, nhà yêu nước lỗi lạc.

Hàng năm tại đền thờ, nhân dân mở hội vào ngày 21 tháng 3 (Âm lịch) – là ngày mất của Nguyễn Cao. Vào ngày này, đội tế của thôn Cách Bi tổ chức tế lễ tại di tích rất trang nghiêm. Ngoài ra, tại di tích vào các ngày dự lệ của làng, ngày mùng 1, ngày Rằm, ngày Tết Nguyên đán… dân làng thường ra đền tế lễ, thể hiện truyền thống, đạo lý “uống nước nhớ nguồn” tốt đẹp của dân tộc, biết ơn và tri ân với những người có công với dân với nước.

Đền thờ Nguyễn Cao là công trình văn hóa tín ngưỡng của nhân dân địa phương, là biểu tượng của tinh thần yêu nước, là niềm tự hào của nhân dân địa phương nói riêng và tỉnh Bắc Ninh nói chung. Đây sẽ trở thành điểm du lịch tâm linh hướng về nguồn cội, nơi dân nhân đến tưởng niệm, chiêm bái… góp phần giáo dục các thế hệ sau biết noi gương sáng của tiền nhân để xây dựng quê hương đất nước giàu mạnh, văn minh.

Xuân Đông